جلسه چهارم
گره های رانویه
زمانی که پیام عصبی در داخل یک یاخته عصبی حرکت می کند به این پدیده هدایت پیام عصبی می گوییم. در نورون هایی که غلاف میلین وجود دارد نسبت به نورون هایی که غلاف میلین وجود ندارد اما هم قطر است هدایت پیام عصبی با سرعت بالایی اتفاق می افتد.
اما چرا؟ در محل هایی که غلاف میلین وجود دارد پتانسیل عمل ایجاد نمی شود به همین خاطر در نورون های دارای غلاف میلین پیام عصبی فقط در بخش هایی که گره رانویه و غلاف میلین وجود ندارد ایجاد می شود اما در نورون های فاقد غلاف میلین پتانسیل عمل در همه بخش های نورون ایجاد می شود به همین خاطر زمان زیادی برای هدایت پیام عصبی نیاز است.
گفتیم که برای این که پیام عصبی ایجاد بشه باید نورون با محیط اطراف خودش ارتباط داشته باشه تا یون بیان وارد نورون بشن اما زمانیکه غلاف میلین وجود دارد دیگه نورون مستقیما با محیطش ارتباط نداره و این غلاف میلین اجازه نمیده یون وارد نوزون بشه به همین خاطر پیام عصبی فقط جاهایی ایجاد میشه که غلاف میلین وجود نداره
وقتی که پیام عصبی در نورون های دارای غلاف میلین فقط در گره ها ایجاد می شود میگوییم که پیام عصبی از یک گره به یک گره دیگر هدایت می شود به این نوع هدایت پیام عصبی به اصطلاح هدایت جهشی میگوییم.
در ارتباط با هدایت جهشی به نکات زیر توجه کنید:
- هدایت جهشی فقط در نورون هایی که غلاف میلین دارند اتفاق می افتد.
- در محل هایی که نیاز به سرعت در هدایت پیام عصبی است غلاف میلین و در نتیجه گره رانویه وجود دارد.
- به عنوان مثال در ماهیچه های اسکلتی هدایت از نوع جهشی است.
- اگر تعداد غلاف میلین و گره رانویه کم یا زیاد شود در هر دو حالت بیماری به وجود می آید.
- یکی از این بیماری ها بیماری MS است که در آن یاخته های پشتیبان دستگاه عصبی مرکزی و در نتیجه غلاف میلین از بین می رود.
- زمانی که غلاف میلین از بین می رود به دنبال آن گره های رانویه نیز از بین خواهد رفت.
- با از بین رفتن غلاف میلین هدایت جهشی نیز روی نمی دهد و سرعت هدایت کاهش پیدا می کند.
- در نتیجه این بیماری بینایی و حرکت فرد دچار اختلال می شود و فرد دچار بی حسی و لرزش می شود.
- همان طور که در شکل میبینید در گره رانویه تبادل یون ها صورت می گیرد.
- علاوه بر گره رانویه قطر یاخته عصبی نیز در سرعت هدایت پیام عصبی نقش دارد.
- در ماهیچه های اسکلتی سرعت هدایت پیام عصبی زیاد است زیرا گره های رانویه زیادی وجود دارد.
- در نورون رابط چون غلاف میلین وجود ندارد سرعت هدایت پیام عصبی کم است.
- این شکل مربوط نورون حرکتی است که در آکسون آن چون غلاف میلین و گره رانویه وجود دارد سرعت هدایت زیاد است.
- در محل هایی که غلاف میلین وجود دارد کانال دریچه دار نیز وجود ندارد.
انتقال پیام عصبی
در هدایت پیام عصبی، پیام عصبی در طول یک یاخته عصبی حرکت می کند اما در انتقال پیام عصبی، پیام عصبی از یک نورون به نورون دیگر می شود.
نورون ها با یکدیگر اتصال فیزیک ندارند و بین یک نورون و نورون دیگر فاصله وجود دارد حال چگونه پیام عصبی از این فاصله عیور و خود را به یاخته عصبی دیگر می رساند؟
به نوع رابطه ای که نورون ها با یکدیگر دارند سیناپس یا همایه می گوییم. همان طور که گفتسیم در سیناپس نورون ها با یکدیگر اتصال فیزیکی ندارند و بین نورون ها فاصله ای وجود دارد. به فضایی که در این فاصله به وجود می آید فضای سیناپسی گفته می شود. سلول عصبی که قبل از سیناپس قرار دارد یاخته پیش سیناپسی یا پیش همایه ای به آن گفته می شود و سلولی که بعد از سیناپس قرار دارد و پیام عصبی به آن منتقل می شود سلول پس همایه ای نام دارد.
در کل در ارتباط با سیناپس به نکات زسیر توجه کنید:
- ماده ای به نام ناقل عصبی از سلول پیش سیناپسی به فضای سیناپسی آزاد می شود.
- ناقل های عصبی در سلول پیش سیناپسی ساخته می شوند و توسط وزیکول هایی به سمت پایانه آکسونی حرکت می کنند.
- محل ساخت ناقل های عصبی جسم سلولی است که توسط ریز کیسه در طول آکسون حرکت می کند و به سمت پایانه آکسونی می رود.
- ریزکیسه ها با برون رانی ناقل های عصبی را در فضای سیناپسی آزاد می کند.
- برای برون رانی نیاز به مصرف انرژی است که این انرژی توسط میتوکندری یا همان راکیزه تامین می شود.
- همایه یا سیناپس فقط بین یاخته عصبی و یک یاخته عصبی دیگر نیست بلکه می تواند یاخته عصبی با یاخته های ماهیچه ای نیز سیناپس برقرار کند.
- یاخته پیش سیناپسی حتما یک نورون است اما یاخته پس سیناپسی می تواند نورون، یاخته ماهیچه ای و یا غده باشد.
- محل ساخت ناقل های عصبی پایانه آکسونی نیست بلکه ناقل های عصبی فقط از طریق پیانه آکسونی به سیناپس آزاد می شوند.
- در سطح غشای یاخته پس سیناپسی پروتئین هایی به نام پروتئین های گیرنده وجود دارد.
- ناقل های عصبی به این پروتئین ها متصل می شوند.
- پروتئین های گیرنده علاوه بر این که نقش گیرنده دارند همانند کانال عمل می کنند.
- ناقل های عصبی وقتی به این پروتئین ها متصل می شود کانال این پروتئین ها باز می شوند.
- با باز شدن این کانال ها یون هایی که در فضای بین سلولی وجود داشتند از طریق این کانال ها وارد یاخته پس سیناپسی می شوند.
- با ورود یون ها به سلول های پس سیناپسی پتانسیل این سلول ها دچار تغییر می شود و به این ترتیب باعث تغییر میزان پتانسیل سلول پس سیناپسی می شود.
- ناقل عصبی هم می تواند تحریک کننده باشد و هم می تواند بازدارنده باشد بستگی به نوع ناقل عصبی سلول پس سیناپسی تحریک یا از فعالیت آن جلوگیری می شود.
پس از اتصال ناقل های عصبی به پروتئین های گیرنده در سطح سلول پس سیناپسی ناقل های عصبی که در فضای سیناپسی باقی مانده اند دچار سرنوشت زیر می شوند:
- یا توسط نورون پیش سیناپسی طی فرایند درون بری یا همان آندوسیتوز جذب می شوند که این اتفاق با مصرف انرژی ATP صورت می گیرد.
- یا توسط آنزیم های تجزیه کننده در همان فضای سیناپسی تجزیه می شوند.
اگر میزان طبیعی ناقل های عصبی کم یا زیاد شود می تواند باعث بروز بیماری های عصبی و اخلال در عملکرد طبیعی نورون ها شود.